Nova analiza Digitalnog forenzičkog centra(DFC)  ukazuje, kako navode, na zabrinjavajući fenomen ideološke kolonizacije – sistemsko prisvajanje evropske retorike uz istovremeno jačanje proruskih i antizapadnih narativa unutar ključnih državnih institucija”

Analizu prenosimo integralno:

Savremeni politički diskurs u Crnoj Gori, kao i na širem prostoru Zapadnog Balkana, sve je teže tumačiti isključivo kroz prizmu deklarativnih izjava i opredjeljenja političkih aktera. U regionu obilježenom kompleksnim istorijskim nasljeđem, osjetljivim identitetskim pitanjima i višestrukim spoljnopolitičkim uticajima, ponašanje lidera često odražava duboku pragmatičnost i sklonost retoričkim manevrima. Iz toga se može zaključiti da ponašanje i aktivnosti pojedinih predstavnika političkih grupacija suštinski služi ostvarivanju kratkoročnih političkih ciljeva. Ilustrativan je primjer političke fleksibilnosti predsjednika Skupštine Crne Gore Andrije Mandića, koji pokušava balansirati između tradicionalne bliskosti sa Moskvom i Beogradom i formalnog usmjerenja ka evroatlantskim strukturama.

Mandićeva recentna retorika, naročito izražena u nastupima pred zapadnim partnerima, koja je manifestovana i u intervjuu datom nedavno američkom magazinu The National Interest, ne odražava suštinsku ideološku transformaciju. To ukazuje na njegovo taktičko prilagođavanje savremenim geopolitičkim okolnostima, unutrašnjim izazovima i pritiscima međunarodne zajednice. Mandićeva pozicija na čelu zakonodavne vlasti države članice NATO i kandidata za članstvo u Evropskoj uniji zahtijeva određenu usklađenost sa saveznicima i partnerima, ali istovremeno otkriva pažljivo očuvanje narativa bliskih rusko-srpskom političkom i ideološkom okviru.

Dualizam u njegovom političkom nastupu, istovremena lojalnost prema Vladimiru Putinu i Aleksandru Vučiću uz deklarativnu podršku evroatlantskim inicijativama, predstavlja suštinu političke mimikrije. Taj fenomen se javlja kao refleks višeslojnih spoljnopolitičkih pritisaka i predstavlja vid hibridne vanjske politike koja podriva suverenitet i stratešku orijentaciju Crne Gore.

Stoga se može konstatovati da se Mandićeva politička strategija uklapa u širi obrazac ponašanja političkih elita na Zapadnom Balkanu koje, pod uticajem konkurentskih interesa velikih sila, praktikuju  spoljnopolitičku matricu balansiranja između Zapada, Rusije i Kine. Takav model najdosljednije sprovodi zvanični Beograd kroz spoljnopolitičku agendu zasnovanu na tzv. četiri stuba. Iako načelno opravdavan kao izraz političke fleksibilnosti, on u praksi vodi ka nekonzistentnosti, slabljenju povjerenja međunarodnih partnera i kompromitovanju evropskog integracionog puta.

Javne izjave, politički potezi i kontinuitet ideološke povezanosti šefa crnogorskog parlamenta sa ruskom i srpskom politikom potvrđuju duboku neusklađenost između njegove interpretacije zalaganja za evropske vrijednosti sa njegovim doživljajem ispunjavanja standarda neophodnih za pridruživanje EU i stvarne političke lojalnosti Moskvi i Beogradu. Posebno je značajna konstrukcija govora kojom izražava lojalnosti prema Vladimiru Putinu i Aleksandru Vučiću, koji se u njegovoj retorici ne pojavljuju samo kao lideri stranih država, već kao autentični politički autoriteti Srba u Crnoj Gori. Time se direktno dovodi u pitanje suverenost crnogorskih institucija i koherentnost njene vanjske politike.

Podložnost stranim malignim uticajima, prvenstveno iz  Moskve i Beograda, danas predstavlja jedan od ključnih bezbjednosnih i političkih izazova za Crnu Goru. Uloga predsjednika Skupštine mora se analizirati ne samo kroz njegove javne istupe, već i kroz funkcionalnu dinamiku institucionalne moći koju posjeduje. Njegovo djelovanje ima potencijal da redefiniše ton političkog dijaloga i samu orijentaciju vanjske politike države. Ukoliko deklarativna prozapadna retorika ostane u funkciji taktičkog pozicioniranja, bez suštinskog sadržaja i konkretnih političkih koraka, biće ozbiljno ugroženo povjerenje kako domaće javnosti, tako i međunarodnih partnera u evropski put Crne Gore.

Retorička dvoznačnost dodatno je potkrijepljena narativom o ugroženosti Srba, revizionističkim interpretacijama istorijskih događaja, produbljivanjem podjela otvaranjem pitanja o jeziku i državljanstvu  i pozivima na duhovno i kulturno jedinstvo sa Srbijom i Rusijom. To ne ostavlja prostor za izgradnju građanskog društva utemeljenog na univerzalnim vrijednostima, već suprotno - jača etnonacionalne podjele, instrumentalizuje identitet i politizuje državne institucije. U kontekstu evroatlantskih integracija koje zahtijevaju političku koherentnost, institucionalnu stabilnost i jasno opredjeljenje za zajedničke bezbjednosne i vrjednosne temelje, takvo djelovanje predstavlja ozbiljnu prepreku.

Izjava Andrije Mandića za američki časopis The National Interest u kojoj ističe da Crna Gora ima ambiciju i realnu šansu da ojača savezništvo sa SAD, te da je jedna od rijetkih zemalja koje se kreću ka cilju od 5% budžeta za odbranu, predstavlja zaokret u odnosu na njegov raniji narativ i ideološki profil. Ta izjava se ne može posmatrati izolovano, već u kontekstu njegove višegodišnje kontinuirane snažne anti-NATO, proruske i antizapadne retorike.

Stoga, Mandićevi raniji istupi i politički stavovi ne ostavljaju dilemu kada je riječ o njegovom dosadašnjem odnosu prema NATO, kojega je opisivao kao golu silu, protivnika slobode, strukturu koja je upravljala režimom Mila Đukanovića. Kako je govorio, oni koji su nas bombardovali, ubijali i trovali osiromašenim uranijumom ne mogu biti oslonac Crnoj Gori, već zemlja treba da se okrene Rusiji. Te izjave su sastavni dio šireg proruski orijentisanog i antizapadnog diskursa.

Dok je bio u opoziciji Mandić je takvim tvrdnjama NATO i zapadne partnere označavao kao istorijske agresore i geopolitičke imperijalističke aktere, a Rusiju kao istorijsku zaštitnicu Crne Gore.  Međutim, iako je u aprilu 2024. godine već participirao u vlasti, ponovio je da je za iščlanjenje Crne Gore iz NATO, potvrđujući kontinuitet svojih antiNATO stavova. To nam govori da promjena retorike ne znači i suštinsku promjenu političkih uvjerenja. Stoga izjave date američkom mediju u junu 2025. godine sugerišu na adaptaciju na nove okolnosti, odnosno, prilagođavanje njegovog diskursa i retorike u zavisnosti od javnosti kojoj je namjenjena. Za domaću publiku i glasače Mandić ostaje dosljedan zagovornik proruskih narativa, dok za međunarodnu scenu prilagođava ton i retoriku, naglašavajući partnerstvo sa Sjedinjenim Američkim Državama i ubrzan proces evropskih integracija.

Poredeći Mandićeve izjave iz 2019. godine tokom susreta sa predsjednikom Ruske Federacije Vladimirom Putinom i nastupa iz 2025. godine za američki časopis The National Interest uočava se adaptacija u funkciji političkog opstanka i pozicioniranja u različitim geopolitičkim narativima, od panslovenskog bratstva do proameričkog partnerstva. S jedne strane imamo njegovu izjavu da većinska Crna Gora doživljava Putina kao svog predsjednika, dok se sa druge, u intervjuu iz 2025. godine u svojstvu predsjednika Skupštine Crne Gore Mandić obraća američkom političkom establišmentu jezikom strateške kompatibilnosti sa politikom Donalda Trampa. Naglašava crnogorski doprinos NATO ciljevima, povećanje budžeta za odbranu, ekonomske potencijale za američke investicije, navodeći da predsjednik Tramp uživa veliku popularnost u Crnoj Gori. Mandić u tom nastupu ne spominje bliskost Rusiji, već u potpunosti prihvata okvir transatlantskog partnerstva.

Izjave Andrije Mandića u jeku predizborne kampanje 2023. godine u kojima snažno napada Pokret Evropa sad i strane ambasade predstavlja oštar kontrast u odnosu na političku realnost iz 2025. godine. Upravo koalicija Za budućnost Crne Gore, čiji je on lider, zajedno sa PES-om čini komponentu aktuelne parlamentarne većine i učestvuje u izvršnoj vlasti. Mandić je tada govorio o navodnim pokušajima stranih amabasada da preko PES i podmlađenog DPS formiraju novu vlast, čime bi bio omogućen povratak poraženih snaga. Pokret Evropa sad je tada predstavljan kao produžena ruka međunarodnih struktura, a ambasade prozivane za nedopustivo miješanje u unutrašnje političke procese u Crnoj Gori. Međutim, dvije godine kasnije, predstavnici ZBCG i PES zajedno učestvuju u kreiranju i sprovođenju politika na najvišem nivou. Ta promjena ukazuje na duboku kontradikciju između tadašnjih narativa i sadašnje političke prakse, razotkrivajući fleksibilnost i instrumentalnost retorike koja se koristila u cilju mobilizacije biračkog tijela i političkog pozicioniranja pred izbore.

Paralelno sa javnim nastupima u kojima se predstavlja kao političar koji podržava strateško partnerstvo sa Sjedinjenim Američkim Državama i naglašava skoro članstvo Crne Gore u EU, Mandić ne propušta da prisustvuje obilježavanju Dana Rusije 12. juna 2025. godine u Podgorici. Novi ruski ambasador Aleksandar Lukašik je tom prilikom plasirao anti-ukrajinske i antizapadne narative. On je saopštio da u hibridnom ratu protiv Rusije i punoj podršci kijevskom režimu vidimo želju Zapada da eliminiše protivnika u liku naše zemlje, u kojem vidi glavnu prepreku očuvanju svojih dominantnih pozicija na međunarodnoj sceni, te da se Rusija bori protiv terorističkih akcija u okviru specijalne vojne operacije. Podsjetimo, Andrija Mandić je u julu 2022. godine rusku agresiju na Ukrajinu nazvao specijalnom vojnom operacijom. Prijemu je pored Andrije Mandića prisustvovao i lider Demokratske narodne partije Milan Knežević, ali i brojni drugi akteri koji u kontinuitetu šire ruske dezinformacione narative kroz medijska izvještavanja, aktivnosti i bliske odnose sa ruskom vojskom ili ruskim desničarskim udruženjima. Među njima se ističu dopisnik neregistrovanog proruskog i prosrpskog portala IN4S Igor Damjanović, mitropolit crnogorsko primorski Joanikije, sveštenik Mijajlo Backović, predstavnik Miholjskog zbora Zdravko Nišavić, predsjednik Srpskog nacionalnog savjeta Momčilo Vuksanović, predstavnici Prave Crne Gore i Slobodne Crne Gore, bivši počasni konzul Ruske Federacije u Crnoj Gori Boro Đukić, kao i delegacija Ruskog doma iz Beograda sa Jevgenijem Baranovim na čelu. 

Realnost evropskih integracija Crne Gore
Kontradiktornost Mandićevih izjava o podršci evropskim integracijama Crne Gore najbolje se ogleda u stavovima koji su iznijeti u Rezoluciji o Crnoj Gori usvojenoj u Evropskom parlamentu 18. juna. 2025. godine. U njoj se, pored ostalog, izražava ozbiljna zabrinutost zbog malignog stranog uticaja koji je direktno usmjeren ka zaustavljanju evropskih integracija Crne Gore. Izvještaj Evropskog palamenta je potvrdio činjenice i probleme sa kojima se suočava crnogorsko društvo, a na koje Digitalni forenzički centar ukazuje od svog osnivanja. Prvenstveno je naglašeno djelovanje antizapadnih elementa crnogorskog društva koji sprovode agendu Rusije i Srbije. Izvjestilac Evropskog parlamenta (EP) za Crnu Goru, Marjan Šarec na konferenciji Budućnost proširenja Evropske unije (EU) – budućnost je sada kazao je da Crna Gora mora ostati samostalna, nezavisna država kojom ne rukovodi niko iz inostranstva, koja ima svoju kičmu i želi za sebe samo najbolje.

U Rezoluciji su konstatovani negativni trendovi:

- Djelovanje Sprske pravoslavne crkve kao intrumenta stranog uticaja

- Dezinformacije,  istorijski revizionizam i veličanje ratnih zločinaca

- Ciljano narušavanje odnosa sa susjedima

- Zloupotreba identitetskih tema u cilju širenja polarizacije i destabilizacije

- Korišćenje inicijativa kao što su uvođenje dvojnog državljanstva i Zakon o stranim agentima za destabilizaciju i zaustavljanje evropskog puta Crne Gore

Sve navedene stavke su rezultat djelovanja Andrije Mandića i njegovih partijskih kolega u Skupštini i Vladi. Na te negativne trendove DFC je u kontinuitetu ukazivao kroz analize, studije, izvještaje, saopštenja i javne nastupe. Nažalost, dio crnogorske vlasti koji samo formalno podržava evroatlantsku orijentaciju Crne Gore, kao i pojedine crnogorske institucije, nijesu imali dovoljno sluha, a ni političke volje, da se suprotstave stranom malignom uticaju. Borba protiv stranog miješanja nikada nije bila u vrhu agende crnogorskih vlasti, ni aktuelne, ali ni one koju je predvodila Demokratska partija socijalista. Odsustvo reakcije na takve negative pojave može imati ozbiljne posljedice po evropske integracije naše zemlje.

Osim neadekvatne reakcije vlasti, suočavamo se i sa kontinuiranom relativizacijom stranog uticaja. Narativi da u Crnoj Gori nema malignog srpskog uticaja, da se Srbija ne miješa u unutrašnja pitanja Crne Gore, da SPC ima pozitivan uticaj u društvu, da su litije bile emancipatroski pokret, da je ruski uticaj na istrijskom minimumu, da analize o stranom uticaju predstavljaju masku za odbranu DPS vlasti,  samo su neki od metoda koji se koriste za relativizaciju stranog miješanja.

Rusko-srpski proksiji idu i korak dalje pa za strano miješanje optužuju EU, NATO, SAD i druge zapadne partnere. Istovremno, po uzoru na autokratske režime poput onog u Rusiji, targetiraju organizacije koje se bore protiv stranog miješanja zagovarajući usvajanje zakona koji bi onemogućio njihov rad.

Anti-NATO i anti-EU narativi
Prosrpski i proruski portali Borba i IN4S jasno oblikuju i šire anti-NATO i anti-EU narative, karakteristične za prokremaljski i prosrpski medijski diskurs. Anti-NATO narativ prisutan je kao centralni tematski okvir svih tekstova koje je portal Borba objavio, a koji se odnose na najavu povećanja izdvajanja Crne Gore za odbranu na 5% BDP. Odluka predsjednika Jakova Milatovića interpretira se ne samo kao nepravedna, već kao izdajnička i netransparentna, jer se donosi bez konsultacije sa građanima ili Skupštinom. Budžetsko povećanje za odbranu se tumači kao pokornost centrima moći u Briselu i Vašingtonu, čime se potencira status Crne Gore kao kolonije, a ne suverene države. Naglašava se da NATO nameće obaveze koje uništavaju standard građana,  dok se benefiti od članstva potpuno ignorišu ili negiraju. Istovremeno stavovi Andrije Mandića o izdvajanju 5% BDP za odbranu koje je iznio u intervjuu za časopis The National Interest nijesu bili predmet interesovanja tih proruskih i prosrpskih portala.

Neregistrovani prosrpski i proruski portal IN4S gradi anti-EU narativ koji je uklopljen u priču o demokratskom deficitu. Izjava predsjednika Milatovića da zastava EU predstavlja vrijednosti kojima težimo se interpretira sa podozrenjem uz prateće narative. Evropska unija se prikazuje kao nova nametnuta realnost, analogna promjeni državnih simbola i statusa srpskog jezika, čime se povlači paralela između evropskog integracionog kursa i navodnog nasilnog udaljavanja od srpskog identiteta. IN4S širi i narative koji dovode u pitanje legitimitet crnogorskog članstva u NATO, pa se nedavno održavanje NATO samita koristi za reafirmisanje stare teze da je Crna Gora ušla u NATO bez saglasnosti građana.

Tekstovi na portalima Borba i IN4S predstavljaju ideološki profilisanu i sistematski vođenu kampanju protiv zapadnih integracija Crne Gore. EU i NATO postaju sinonimi za gubitak suvereniteta, a građanima se sugeriše da su pasivni posmatrači u projektima koje sprovode strane političke i vojne strukture uz saučesništvo domaćih elita. Time se kreira slika države koja ne kontroliše sopstvenu unutrašnju i vanjsku politiku, već izvršava volju stranih aktera. To je klasična matrica proruske geopolitičke propagande, često usmjerene ka obeshrabrivanju NATO i EU integracija u postsovjetskim i balkanskim državama.

Pored prosrpskih i proruskih portala u Crnoj Gori snažnu ulogu u promociji antizapadnih i proruskih narativa imaju portali u Srbiji i filijale ruskih medija na Balkanu. Analizirajući dva članka objavljena na portalima Sputnik Srbija i Večernje Novosti uočava se snažna kritika crnogorske vanjskopolitičke i bezbjednosne orijentacije, pri čemu se dominantni narativi oslanjaju na motive otuđenja od Srbije, servilnosti prema Zapadu, nelegitminog odlučivanja, kao i finansijske i bezbjednosne neodrživosti NATO integracija. Pored tih, uočavaju se narativi kojima se glorifikuje Rusija, s jedne strane, a s druge kao čin izdaje Rusije navodi se odluka Crne Gore da pošalje jedan broj svojih vojnika u sastav misije vojne pomoći Evropske unije za podršku Ukrajini. Ta odluka izazvala je reakcije proruskih krugova koji su, manipulišući informacijama i putem narativa pokušali da utiču na emocije i percepciju javnog mnjenja. Tako je Sputnik Srbija, filijala propagandnog kanala Kremlja, plasirala narativ da će crnogorski vojnici obučavati Ukrajince da ubijaju Ruse, čime se insinuira direktna vojna agresija protiv Rusije s ciljem izazivanje straha u javnosti. Uz to se plasira uobičajena teza da Crna Gora to radi pod pritiskom Zapada, implicirajući da je izgubila svoju suverenost. U istom tonu su izvještavali i tabloidi koji su pod kontrolom režima u Srbiji, naglašavajući da je Crna Gora donijela sramnu odluku bez volje naroda i to baš na Dan Rusije. Cilj takvih izvještavanja je aktiviranje proruskih osećanja u Crnoj Gori i objašnjenje odluka putem narativa o spoljnim pritiscima.

Ugrožavanje odnosa sa susjednim državama
Uprkos zvaničnom opredjeljenju Crne Gore za regionalnu saradnju i politiku dobrosusjedskih odnosa, u praksi su zabilježene izjave, postupci i djelovanje aktera i medija koji otvoreno narušavaju odnose sa Hrvatskom, Kosovom i Bosnom i Hercegovinom. Iako se takvi primjeri relativizuju, njihova učestalost i pasivnost institucija ukazuju na revizionističke i nacionalističke tendencije koje podrivaju regionalnu stabilnost i evropske integracije Crne Gore.

Održavanje okruglog stola pod nazivom Kosovo i Metohija, juče, danas i sjutra, u organizaciji Srpskog pravoslavnog duhovnog centra u Herceg Novom, na teritoriji Crne Gore koja priznaje nezavisnost Kosova, potencijalno može negativno uticati na odnose između Podgorice i Prištine. Iako se radi o neslužbenom događaju u organizaciji vjerske zajednice i nevladine organizacije, njegova simbolika i narativna orijentacija imaju jasan politički značaj. To je naročito rizično kada se Kosovo tretira kao pokrajina i isključivo kao dio srpskog nacionalnog identiteta, bez priznanja njegovog međunarodnog statusa kao nezavisne države. Izostanak institucionalne reakcije crnogorskih vlasti na događaje takvog karaktera može se tumačiti kao prećutna podrška, posebno ako se ima u vidu sve veći upliv Srpske pravoslavne crkve u javni i politički život Crne Gore.

Postupak ministra vanjskih poslova Ervina Ibrahimovića u vezi sa podrškom prijemu Kosova u Savjet Evrope je na radiju Sputnik Srbija predstavljen kroz narativ koji teži delegitimizaciji vanjskopolitičkih odluka Crne Gore. Predstavljajući ih kao rezultat potčinjavanja zapadnim centrima moći i kao izdaju tradicionalno bliskih odnosa sa Srbijom, Crna Gora se karakteriše kao protektorat zapadnih sila, prvo Vašingtona, a zatim i Brisela. Takva formulacija u potpunosti osporava suverenost i vanjskopolitički kurs Crne Gore.

Dok sa zvaničnih političkih adresa stižu poruke o evropskim integracijama, prosrpski i  proruski portali Borba, IN4S i Aloonline u kontinuitetu objavljuju tekstove obojene emocijama. Njihov primarni zadatak je da oblikuju percepciju građana u odnosu na evropske integracije Crne Gore. Istovremeno, cilj takve retorike je da se naruše dobrosusjedski odnosi Crne Gore i Hrvatske. Narativi su konstruisani da tretiraju ključne teme kao što su ratna prošlost, identitetska politika i aktuelni diplomatski potezi koji se predstavljaju kao dokaz kapitulacije Crne Gore pred hrvatskim interesima.

U tekstovima se tvrdi da Crna Gora kleči pred Hrvatskom, dok istovremeno prema Srbiji vodi politiku neprijateljstva. Snažno je prisutna teza da je proevropska politika Crne Gore zapravo politika nacionalne izdaje i popuštanja zapadnim centrima moći. Proces evropskih integracija se tako implicitno delegitimiše kroz prizmu poniženja, čime se evropski okvir predstavlja kao suprotnost interesima države i građana. To je u direktnom sukobu s realnošću evropskih integracija.

Analizirani tekstovi služe učvršćivanju identitetskih i revizionističkih narativa. Umjesto da podrže saradnju i istinu kao temeljne vrijednosti EU integracija, ti narativi podstiču nepovjerenje i političku polarizaciju, čime direktno podrivaju ne samo odnose sa Hrvatskom, već i šire ciljeve evropske politike Crne Gore. Evropske integracije se ne prikazuju kao proces reformi i unapređenja regionalne saradnje, već kao instrument gubitka suvereniteta, što direktno kompromituje njihovu legitimnost u očima javnosti. Upravo izjava predsjednika Skupštine Crne Gore Andrije Mandića da u EU treba da uđemo uzdignute glave, a ne na koljenima korenspondira sa pomenutim narativima i predstavlja retoriku kojom se evropske integracije interpretiraju kroz prizmu gubitka suvereniteta, poniženja i nacionalne potčinjenosti.

Širenje Overtonovog prozora
Crna Gora se u proteklih pet godina suočava sa procesom širenja Overtonovog prozora[i], odnosno, procesom koji podrazumijeva prihvatanje i realizaciju ideja koje su bile nezamislive za crnogorsko građansko društvo. Djelovanje Andrije Mandića, prosrpskih političkih partija, SPC i prosrpskih medija u proteklih pet godina usmjereno je ka uspostavljanju radikalnih i za multietničko, građansko i demokratsko društvo neprihvatljivih vrijednosti. Činjenica da je Bećir Vuković, negator crnogorske državnosti i promoter ideje srpskog sveta, dobitnik najvećeg državnog priznanja, Trinaestojulske nagrade, je eklatantan primjer uspješnog širenja Overtonovog prozora. Sama ceremonija dodjele nagrade i govor Andrije Mandića su još jedan pokazatelj toga. 

Isječak iz kolumne Bećira Vukovića pod nazivom Draža je vođa Trećeg srpskog ustanka objavljene na neregistrovanom portalu IN4S 24.06.2016. godine

Intenzivirani su procesi revizije i falsifikovanja istorije. Uprkos deklarativnoj podršci EU integracijama, aktivnosti dijela političkog establišmenta i institucija ukazuju na njihovo  predano učestvovanje u agendama koje direktno protivurječe evropskim vrijednostima. Paralelno sa narativima o borbi protiv kriminala i korupcije, sprovodi se proces temeljne transformacije vrijednosnog i istorijskog identiteta Crne Gore, u kojem ključnu ulogu imaju Srpska pravoslavna crkva, rusko-srpski politički proksiji i ideološki aparat vezan za koncept  srpskog sveta. Posebno je zabrinjavajuće što se revizionistički narativi i propagandni obrasci implementiraju pod okriljem državnih i lokalnih institucija, a nerijetko i uz institucionalnu potporu. Uprkos upozorenjima EU, izostaje odlučan institucionalni odgovor. Vlast u Crnoj Gori se, bez obzira na deklarativnu proevropsku retoriku, nije sistemski i strateški suprotstavila širenju malignog uticaja. Nastavak takve pasivnosti može imati dugoročne posljedice po integracione procese i ukupnu stabilnost crnogorskog društva. Ukoliko se ne prepozna i ne prekine kontinuitet tog djelovanja, Crna Gora rizikuje da se trajno udalji od puta evropskih integracija, te da postane trajno zarobljena između demokratskog deficita, istorijskog revizionizma i spoljnopolitičke zavisnosti od nedemokratskih i autoritarnih režima.